Report / Europe & Central Asia 2 minutes

Azərbaycan: Müstəqil İslam və Dövlət

  • Share
  • Save
  • Print
  • Download PDF Full Report

QISA İCMAL

2007-ci ilin sonunda Azərbaycanda iri terror aktının qarşısının alınması haqqında iddialar neftlə zəngin bu ölkədə İslam ekstremizminin nə dərəcədə təhlükə doğurduğu haqqında müzakirələrə yol açdı. Azərbaycan əksərən mötədil (əsasən şiə) müsəlman əhalisi olan dünyavi dövlətdir. 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra, rəsmi dini qurumların hakimiyyətini rədd edən müstəqil sünni və şiə icmaları yaranmışdır. Onlardan bəziləri siyasi yönümlüdür, ancaq hakimiyyəti devirmək niyyətilə zorakılığa əl atmağa meylli olanlar ya çox cüzi, ya da yox dərəcəsindədirlər. Bununla belə, hökumət bu “müstəqil icmalar” ilə bağlı narahatlığını bildirir və onları nəzarətdə saxlamağa, o cümlədən sıxışdırmağa cəhd edir. Bu cür yanaşma dinc dindarları radikallaşdırmaq təhlükəsi yaradır.

Müstəqillikdən sonra və öz coğrafi yerləşməsindən irəli gələrək, ölkə öz nüfuzunu yaymağa çalışan müxtəlif dini cərəyanların hədəfinə çevrildi. İrandan, Yaxın Şərqdən və Türkiyədən missionerlər və xeyriyyə cəmiyyətləri, eləcə də Rusiyanın şimali Qafqaz bölgəsindən olan şəxslər dini yaymaq üçün gəldilər. Onlardan bəziləri, deyilənə görə, radikal İslamçı şəbəkələrlə, o cümlədən əl-Qaidə ilə əlaqəli idilər.Hazırda bu qrupların çoxu ölkədən xaric edilmişdir və yalnız Türkiyə mənşəli qruplar nisbətən dövlət tərəfindən sıxışdırılmadan fəaliyyət göstərirlər.

Xeyli dərəcədə xarici qruplar tərəfindən yetişdirilən və maliyyələşdirilən müstəqil dini icmalar rəsmi məscidlərdən daha sürətlə artmışlar. Hələ iyirmi il əvvəl Azərbaycanda demək olar ki eşidilməmiş təriqət olan Sələfilik əsasən Bakıda və şimal rayonlarında özünə yer etmişdir. Dövlət tərəfindən dəstəklənən rəsmi ruhanilərin hakimiyyətini rədd edən şiə qrupları da artmışdır, ancaq onlardan da ancaq cüzi bir hissəsi siyasi meylli, və daha az hissəsi radikal adlandırıla bilər. Bununla belə, hökumət bütün növ müstəqil İslami qruplara şübhə ilə yanaşır. O, bu qrupları Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi (DQİDK) və Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi (QMİ) vasitəsilə nəzarət etməyə çalışır və adətən müstəqil fəaliyyəti sıxışdırır. QMİ-in nəzarətindən kənarda olan dinc icmaların üzvləri mütəmadi olaraq sıxışdırılır, tutulur və öz dediklərinə görə onlarla pis rəftar olunur.

Hökumət öz sərt rəftarını ekstremizmlə mübarizə aparmaq və terrorizmin qarşısını almaq ehtiyacı ilə izah edir. 1990-cı illərin əvvəllərində hakimiyyət nisbətən zəif idi və bəzi ekstremist qruplar fəal idi. Hal-hazırda qarşıda duran vəzifə hər-hansı bir qrupun zorakılığa əl atmasının qarşısını almaqla yanaşı, dini azadlıqların təmin edilməsidir. Dövlət gücləndikcə iddia edir ki, ekstremistlərin tutulub məhkum edilməsində daha bacarıqlı olmuşdur. Bu tutulanların hamısının ekstremistlərlə fəal əlaqəsinin olmasını demək isə çətindir.

Görünən isə odur ki, hökumət dinc dini fəaliyyəti nəzarətdə saxlamaq üçün həddindən artıq səy göstərmişdir və ekstremist olması iddia olunanların məhkəmələri bağlı qapılar arxasında təzyiqlər altında alınan etiraflara söykənərək aparılır. Müstəqil dini qurumlar və eləcə də siyasi müxalifət hakimiyyətin İslamçı terrorist təhlükəsindən Qərbin simpatiyasını qazanmaq və öz qeyri-demokratik fəaliyyətlərinə haqq qazandırmaq üçün istifadə etdiyini bildirirlər. Hökumətin bu taktikası ən azından dinc qrupları cihada sövq etmək riskini artırır; açıq zorakılıq olmasa da, radikallıq Sələfi qrupların az bir hissəsində artıq görünür.

Hökumət dindarlarla əməkdaşlığı gücləndirmək üçün gənc ruhanilərin dini təhsilinin təkmilləşdirilməsi və QMİ-də islahatların aparılması kimi bir sıra addımlar atmışdır. Hökumət yerli dəyərlərə və ənənələrə söykənən İslamın yaranmasına və kənar inancların sıxışdırılmasının qarşısını almağa çalışır ancaq o, öz səylərini artırmalı və QHT-ləri və müstəqil dini icmaları dövlət və din haqqında müzakirələrə cəlb etməlidir. Ən əsası isə, hökumət müstəqil dini icmalarla onları kriminallaşdırmadan ünsiyyətdə ola bilən və dini azadlıqlara daha çox hörmət edən bir yanaşma qəbul etməlidir.

Bakı/Tbilisi/Brüssel, 25 mart 2008

Executive Summary

Claims that major terrorist acts were foiled in Azerbaijan at the end of 2007 have prompted discussion about the extent to which Islamic extremism is a genuine threat in the oil-rich land. Azerbaijan is a secular state with an overwhelmingly moderate (predominantly Shiite) Muslim population. Since the break-up of the Soviet Union and independence in 1991, independent Sunni and Shiite groups have emerged which refuse the spiritual authority of the official clergy. Some are political, but very few, if any, appear intent on employing violence to overthrow the state. The government, however, expresses concern about these “independents”, and tries to control them, including through repression. Its strategy risks radicalising peaceful activists and believers.

After 1991 Azerbaijan became a target of religious movements vying for influence. Missionaries and charities from Iran, the Middle East and Turkey, as well as individuals from Russia’s north Caucasus came to proselytise. Some reportedly were linked with militant Islamist networks, including al-Qaeda. Many were expelled, and only Turkish groups now continue to work relatively unhindered by the state.

Largely inspired and funded by foreign groups, independent religious communities have grown much more rapidly than official mosques. Salafism, largely unheard of in Azerbaijan twenty years ago, has gained a foothold mainly in Baku and the north. Groups of Shiites who refuse to recognise the state-promoted spiritual leadership have also become more numerous, but only a few could be considered political and even fewer militant. Nevertheless, the government is suspicious of all independent expressions of Islam. It tries to control such groups through the State Committee for Work with Religious Organisations (SCWRO) and the Caucasus Board of Muslims (CBM) and generally represses manifestations of independence rapidly. Peaceful followers of groups outside CBM’s control are by their own accounts regularly harassed and detained.

The government justifies its tough approach by citing a need to combat extremism and prevent terrorism, and it claims significant success. In the early 1990s, the state was relatively weak, and some extremist groups were apparently active. As the state has strengthened, it says it has become much more proficient at arresting and sentencing extremists. Whether those so treated actually had operational links with extremists is doubted by independent observers.

The government has employed excessive means to control peaceful religious activities and trials of alleged extremists are often held behind closed doors using evidence collected under duress. Independent religious communities as well as members of the political opposition say the authorities exaggerate the Islamic terrorist threat to gain the West’s sympathy and tolerance for its undemocratic proclivities. The government’s tactics at least run the danger of pushing otherwise peaceful groups towards jihad; radicalisation, if not yet overt violence, is becoming visible among a minority of the Salafi community. The challenge is to stop any groups bent on violence, while ensuring freedom of religion.

The government has taken some steps to strengthen cooperation with believers by improving religious education for young clerics and reforming CBM. It is trying to cultivate a home-grown Islam, based on local values and traditions, to halt encroachment of foreign beliefs, but it should extend its efforts to include non-governmental organisations (NGOs) and independent communities in a broad debate on state and religion. Most importantly, it needs to devise a method of dealing with independent groups that does not criminalise them and is more respectful of religious rights.

Baku/Tbilisi/Brussels, 25 March 2008

Subscribe to Crisis Group’s Email Updates

Receive the best source of conflict analysis right in your inbox.