تحولات تازه چیست؟ دولت ترامپ کارزار "فشار حداکثری" خود را برای جلوگیری از برنامه هسته‌ای ایران و نفوذ منطقه‌ای این کشور از طریق خشکاندن منابع مالی ایران طراحی کرد. ولی ایران در رشته‌ای از رخدادها مقابله کرده و توان خود را در آسیب رساندن به منافع ایالات متحده و به طور بالقوه به اقتصاد جهان نشان داده است. در همین حال، توافق هسته‌ای سال 2015 دارد به آهستگی از هم می‌پاشد.

اهمیت موضوع در چیست؟ افزایش تنش‌ها میان ایران و ایالات متحده دو کشور را در آستانه رویارویی نظامی  قرار داده است. یک جرقه ممکن است نه تنها درگیری محدودی میان این دو کشور متخاصم به وجود آورد، بلکه به حریقی در سراسر نقاط بحرانی منطقه تبدیل شود.

چه باید کرد؟ در نبودِ ارتباط مستقیم میان دو طرف، طرف‌های ثالث باید بر تلاش‌هایشان برای کاهش تنش‌ها بیفزایند و گام‌هایی برای نجات توافق هسته‌ای و فرونشاندن تنش‌های منطقه‌ای بردارند.

بیش از یک قرن پس از جنگ اول جهانی، خاورمیانه در حال تجربه لحظه 1914 خاص خویش است. در آن زمان، گلوله تروریستی که آرشدوک فرانتس فردیناند، ولیعهد اتریش را کشت، قاره اروپا را به آتش کشید. امروز، یک حمله منفرد با راکت، پهپاد یا مین چسبنده، ممکن است آغازگر تشدید درگیری نظامی میان ایالات متحده با ایران و متحدان و دست‌نشاندگان منطقه‌ای هر کدام باشد، مناقشه‌ای که شاید مهارش ناممکن باشد. واشنگتن و تهران اگر به حال خود گذاشته شوند – و مصمم باشند که در پی چهل سال دشمنی، در برابر دیگری کم نیاورند – در مسیر تقابل قرار دارند. در نبودِ کانال‌های ارتباط مستقیم، ظاهرا میانجی‌گری طرف ثالث محتمل‌ترین راه برای پرهیز از جنگی است که هر دو طرف ادعا می‌کنند خواهانش نیستند. اکنون زمان شدت گرفتن دیپلماسی بین‌المللی و منطقه‌ای است تا ایالات متحده و ایران را ترغیب کنند که از این آستانه عقب بنشینند، درجه حرارت را پایین بیاورند و مسیر فرایندی منطقه‌ای از ارتباط و دیالوگ را مشخص سازند که شاید بتواند راه را برای توافقی دوجانبه هموار کند.

رویارویی خطرناک میان ایالات متحده و ایران، این پرسش را به ذهن متبادر می کند که وقتی نیرویی مقاومت‌ناپذیر با جسمی غیرقابل‌حرکت روبه‌رو شود چه روی می دهد. آن نیرو، کارزار " فشار حداکثری" دولت ترامپ است، که ظاهرا هیچ حد و مرزی نمی‌شناسد – چه تحریم رهبران بلندپایه سیاسی و نظامی ایران باشد، چه فشار برای به صفر رساندن صادرات نفت کشور به منظور به زانو در آوردن ایران. آن جسم، عزم ایران است به مقاومت و عدم تسلیم – چه با شروع دوباره برنامه هسته‌ای باشد، چه با هدف قرار دادن ایالات متحده و متحدان منطقه‌ای آن. نتیجه احتمالی و فزاینده یک رویارویی نظامی – سناریویی که گروه بحران از زمان خروج دولت ترامپ از توافق هسته‌ای یا برجام در ماه می 2018 درباره‌اش هشدار داده است.

شرایط یک درگیری در آینده از حالا روشن است. ایران هشدار داده است که اگر تحریم‌های یک‌جانبه  ایالات متحده هم‌چنان این کشور را از منافع اقتصادی برجام محروم کند و در عوض اقتصاد ایران را زمین‌گیر کند، به‌تدریج تخطی خود از توافق هسته‌ای را افزایش خواهد داد. اگر ایران تهدیدش را عملی  کند، برجام از هم خواهد پاشید و باعث تحریم‌های گسترده ‌تر بین‌المللی و افزایش امکان حملات نظامی ایالات متحده و یا اسرائیل علیه برنامه هسته‌ای این کشور خواهد شد که فعلا مهار شده است. خطر فوری‌تری که شاهدش رشته‌ای از رخدادهای محدود نظامی از ماه می بوده، این است که رویارویی دو کشور، عوامل منطقه ای هم‌سو با هر طرف را به گردابی تشدیدشونده بکشاند.

عراق که مدت‌ها منطقه رقابت ایالات متحده و ایران بوده، ممکن است به طور فزاینده‌ای خود را به صورت جبهه جنگ ببیند، هرچند که دولت مرکزی‌اش می‌کوشد به جنگی که ربطی به خودش ندارد کشیده نشود. در یمن، حملات فرامرزی حوثی‌ها به عربستان سعودی یا کشتی‌رانی دریای سرخ می تواند آغازگر چرخه‌ای از تشدید باشد که ایالات متحده را وارد معرکه کند. در خلیج فارس و تنگه هرمز که گلوگاه کلیدی عبور نفت است، رخدادهای  بیشتر می‌تواند باعث مداخلات نظامی با هدف حفاظت از تجارت نفت و در نتیجه اقتصاد جهان شود. در سوریه، بازی موش و گربه میان ایران و اسرائیل ممکن است از کنترل خارج شود و بازدارندگی متقابل میان اسرائیل و حزب‌الله را که مرز اسرائیل با لبنان را از سال 2006 به این سو آرام نگه داشته، به هم بزند.

بهترین امید برای کاهش تنش‌ها ممکن است در میانجی‌گری طرف‌های ثالث نهفته باشد. امانوئل مکرون، رئیس جمهوری فرانسه، ظاهرا در ماه ژوئیه با درک حساسیت اوضاع، نماینده ارشدی را به تهران فرستاد و شخصا با همتایان ایرانی و آمریکایی خود صحبت کرد تا دو طرف را به پا پس کشیدن از آستانه درگیری ترغیب کند. با توجه به انباشته‌شدن خصومت دو طرف و آن‌چه که فعلا هدف‌های ناسازگار به نظر می رسند، میانجی‌گری موفقیت‌آمیز، دستاورد کوچکی  نخواهد بود. تهران تسلیم به فشار حداکثری را خطرناک‌تر از تحمل تحریم‌ها می‌بیند و به دنبال کاهش محدودیت صادرات نفت و بازگشت درآمد حاصل از آن در ازای تغییراتی نمادین در توافق هسته‌ای و نشان دادن خویشتن‌داری در منطقه است. واشنگتن به نوبه خود، هیچ تمایلی به شل کردن طناب تحریم‌هایی که به نظر خودش دارند ایران را وادار به دادن امتیازات چشمگیری در زمینه سیاست‌های هسته‌ای، موشکی و منطقه‌ای‌اش می‌کنند، ندارد.

یکی از گام‌های اولیه در جلوگیری از اوج‌گیری بحران می تواند کاهش متقابل تنش‌ها باشد. ایالات متحده باید موافق کند که معافیت بخشی از صادرات نفت ایران از تحریم‌ها را دوباره برقرار کند (تحریم‌هایی که بیشترین آسیب را به تهران زده‌اند) و در مقابل، تهران باید پای‌بندی کامل به توافق هسته‌ای را از سر گیرد و از به خطر انداختن کشتی‌رانی در خلیج فارس خودداری کند. مذاکره کنندگان هم‌چنین می توانند در زمینه آزادی دست کم برخی از اتباع دوگانه‌ای که به اتهامات مشکوک در ایران زندانی‌اند، پیشرفتی به دست آورند. به بیان دیگر، دو طرف می‌توانند به نوع گسترده‌تری از وضعیت موجود پیش از ماه می 2019 بازگردند و تعهد کنند که مذاکرات گسترده‌تری را در چارچوبی که تعیین خواهد شد، از سر گیرند. چنین وقفه‌ای باعث پیدایش صلح و ثبات در خاورمیانه نخواهد شد، ولی دست‌کم خواهد توانست از سناریویی که جهان با آن روبروست جلوگیری کند: جنگی تمام عیار بر اثر کبریتی شعله‌ور که با بی‌خیالی روی هیزم خشک منطقه انداخته شود.

واشنگتن/تهران/بروکسل، یکم اوت 2019

برای خواندن گزارش نسخه پی دی اف را از اینجا دریافت کنید.