پایان صبر راهبردی ایران و چالش حفظ برجام

سال گذشته در چنین روزی دونالد ترامپ آمریکا را از برجام خارج کرد. علی رغم روند نزولی عایدات ایران از برجام، به تایید مکرر سازمان بین المللی انرژی اتمی، ایران تا کنون به محدودیت هایی که این توافق بر فعالیت های هسته ای اش اعمال کرده متعهد بوده است. چنین شرایطی که روز به روز ناپایدارتر می نمود، امروز با تصمیم قابل پیش بینی و تلخ ایران پایان یافت. همان طور که گروه بین المللی بحران مدت ها پیش مطرح کرد، بار اصلی حفظ برجام روی دوش سایر امضاکنندگان باقی مانده در آن است تا با همکاری یکدیگر چاره ای بیاندیشند و انگیزه های اقتصادی معناداری را برای ایران فراهم کنند تا تهران مثل گذشته تمام و کمال از برجام تبعیت و از افزایش تنش ها اجتناب کند.

شورای عالی امنیت ملی ایران در 18 اردیبهشت ماه طی بیانیه ای اعلام کرد که ایران دیگر خود را به قیود برجامی مربوط به انباشت اورانیوم غنی شده و ذخایر آب سنگین پایبند نمی داند. این اعلامیه برای سایر امضاکنندگان برجام، یعنی روسیه، چین، فرانسه، آلمان و انگلستان، مهلتی 60 روزه در نظر گرفته است تا از تحقق عادی سازی روابط اقتصادی موعود در برجام اطمینان حاصل کنند؛ وعده ای که عملی شدنش تحت تاثیر تحریم های یک جانبه آمریکا روز به روز کمرنگ تر شده است. شورای عالی امنیت ملی همچنین هشدار داده است چنانچه ظرف دو ماه مطالبات ایران توسط این کشورها تامین نشود، " جمهوری اسلامی ایران رعایت محدودیت های مربوط به سطح غنی سازی اورانیوم و اقدامات مربوط به مدرن سازی رآکتور آب سنگین اراک را نیز تعلیق خواهد کرد". حسن روحانی نیز خطاب به کابینه اش خاطر نشان کرد که "ما امروز کاهش تعهدات خود و نه خروج از برجام را اعلام کردیم".

تا این لحظه واکنش مخاطبان ایران محتاطانه و توأم با نگرانی بوده است. وزیر امورخارجه روسیه، سرگی لاوروف، که در مسکو میزبان همتای ایرانی خود یعنی جواد ظریف بود واشنگتن را مقصر اصلی بحران پیش رو خواند و از آن به عنوان "رفتار غیر مسئولانه آمریکا" نام برد. حکومت چین نیز اذعان داشت که "آمریکا تنش های مرتبط با موضوع هسته ای ایران را بیش از حد افزایش داده است" و خواستار خویشتن داری طرف ها شد. چنین نگاهی در بیانیه های طرف های اروپایی هم دیده می شود البته به همراه یک هشدار. وزیر دفاع فرانسه یادآور شد "امروز هیچگونه تحریمی از جانب اروپا وجود ندارد چراکه ایران تاکنون همواره به تعهداتش عمل کرده است. اگر این تعهدات رعایت نشوند، این مساله [تحریم ایران] طبیعتا مطرح خواهد شد."

درس های متعددی از تحولات امروز می توان گرفت:

1. ایران در پاسخ به فشار حداکثری آمریکا اقداماتی حداقلی را برگزیده است. این امر بیانگر این است که تهران امید دارد برجام را تا روشن شدن نتیجه انتخابات ریاست جمهوری بعدی آمریکا زنده نگه دارد. ایران در مسیر پیش بینی شده در بند های 26 و 36 برجام قدم برداشته است و این مبین تلاش ایران برای باقی ماندن در چارچوب برجام است. در واقع ایران این پیام را مخابره می کند که همچنان خواستار ادامه سیاست صبر راهبردی است اما هم زمان این هشدار را هم می دهد که کاسه صبرش، خصوصا به علت افزایش انتفادات داخلی از تداوم چنین سیاستی، در آستانه سر ریز شدن است.

2. دو اقدامی که در بیانیه شورای عالی امنیت ملی به آن اشاره شده است خطرات مختلفی را به دنبال دارند. چنانچه ایران قصد ساخت سلاح هسته ای داشته باشد، در کوتاه مدت با تولید فراوان آب سنگین چنین قابلیتی پیدا نخواهد کرد. مطابق آخرین گزارش سازمان بین المللی هسته ای که در اسفند ماه منتشر شد ذخیره آب سنگین ایران معادل 124.8 تن بود. بنابراین اگر ایران با متوسط سرعتی که در گذشته داشته (یعنی 2 تن در ماه) آب سنگین تولید کند، تا 60 روز آینده هم ذخیره آن به حد غیر مجاز نمی رسد. در رابطه با سقف اندوخته اورانیوم با خلوص کم، ایران 163.8 کیلوگرم اورانیوم 3.67 در صد غنی شده داشت. با توجه به اینکه تهران این قابلیت را دارد که ماهانه حدود 100 کیلوگرم اورانیوم غنی شده تولید کند، اگر از حداکثر توان خود استفاده کند ظرف دوماه حد مجاز را رد می کند و فاصله زمانی اش تا دست یابی به بمب هسته ای کمتر خواهد شد. اما تصمیم در مورد سرعت تنش زایی با تهران خواهد بود. خبر خوب آن است که سازمان بین المللی انرژی هسته ای می تواند تمام فعالیت های ایران را از نزدیک تحت نظر داشته باشد چراکه ایران هنوز پروتکل الحاقی را اجرا می کند.

3. واشنگتن در جایگاهی نیست که بتواند به این عهدشکنی ها اعتراض کند چراکه یک سال پیش گناه نخستین را خود با خروج یکجانبه از برجام مرتکب شد. بعلاوه، با لغو کردن معافیت کشورهایی که آب سنگین و اورانیوم غنی شده ایران را خریداری می کردند دولت ترامپ عملا موجب شد که پایبندی ایران به این تعهدات غیر ممکن شود. بنابراین با انتخاب این دواقدام به عنوان اولین واکنش، ایران روشن می کند که مقصر اصلی را کجا باید جست و جو کرد.

4. دغدغه بزرگتر مهلت 60 روزه است که خطر یک روند تقابلی را افزایش می دهد. همانطور که آمریکا تحریم هایش را افزایش می دهد و به ایران بیشتر تحت فشار قرار می گیرد، سرعت فرسایش برجام در ماه های آینده اوج خواهد گرفت. اگر ایران مجددا رآکتور آب سنگین اراک را طراحی کند و یا حجم/سطح اورانیوم غنی شده اش را در دو ماه آینده افزایش دهد اروپایی ها را وا می دارد که پروسه بازگرداندن تحریم های سازمان ملل را آغاز کنند، و این پایان برجام خواهد بود.

5. با تاکید ایران بر اینکه یا طرف مقابل تلاش اش را برای حفظ برجام افزایش دهد یا ایران به خروج از برجام تهدید می کند،‌ اینک توپ در زمین دیگر اعضای باقی مانده در برجام است. اروپا اقدامات زیادی برای برقراری یک کانال بانکی انجام داده است اما این گام تنها یکی از اقدامات متعددی است که بروکسل متعهد شده است و آن هم هنوز به مرحله اجرا در نیامده است. واقعیت این است که روسیه و چین نیز کار زیادی انجام نداده اند و حتی به نظر می رسد چین با کاهش واردات نفت از ایران به فشارهای آمریکا تن درداده است. اکنون زمان آن فرارسیده است که روسیه، چین،‌ فرانسه، آلمان و بریتانیا همکاری هایشان با یکدیگر را تقویت کنند و گام های عملی بردارند که بتواند برای ایران انگیزه های اقتصادی معناداری ایجاد کند تا در مقابل تهران به اجرای کامل تعهدات خود در به برجام بازگردد. برای مثال چین می تواند به خرید نفت از ایران ادامه دهد یا روسیه می تواند به سوآپ نفت با تهران اقدام کند؛ به این صورت که تهران انرژی مورد نیاز روسیه در جنوب این کشور را فراهم کند و در مقابل روسیه همان مقدار نفت را از طرف ایران صادر کند و درآمد آن را به عنوان اعتبار به کانال بانکی ویژه اروپایی تزریق کند که به ایران اجازه دهد که از اروپا کالا وارد کند.

تداوم فشارهای اقتصادی و در منگنه گذاشتن ایران از سوی آمریکا بعلاوه درخواست های مکرر از اروپا برای خروج از برجام همیشه خطر واکنش ایران را به همراه دارد. هدف ادعایی دولت آمریکا تغییر رفتار ایران و دست یابی به توافقی بهتر است. همانطور که از ابتدای کار مشخص بود، این اهداف کاملا غیرواقع بینانه بودند. اما نکته این است که اینها مقصود واقعی نیستند. حداقل برای برخی از مقامات ارشد آمریکایی تنش و تقابل با ایران همیشه غرض اصلی بوده و هست. این دقیقا همان چیزی است که طرف های باقی مانده در برجام باید از آن اجتناب کنند.