حفظ برجام علی رغم اقدام ترامپ

تصمیم رئیس جمهور آمریکا، دونالد ترامپ، در روز ۲۱ مهر ماه در عدم تایید  پایبندی ایران به برجام بعلت ارزیابی او اینکه هزینه آن از فایده اش بیشتر است، به خودی خود به مثابه خروج آمریکا از برجام نیست. اما آنرا بی دلیل و غیرمسئولانه تضعیف می کند. در بهترین حالت، این اقدام باعث ایجاد بی ثباتی و تردید در منطقه ای خواهد شد که به حد وافر از هر دو این خصائص برخوردار هست. و در بدترین حالت، گام نخست در مسیری تقابلی است که نهایتاً به از بین رفتن توافق، بازگشت سایه برخورد نظامی و مردود شدن امکان حل مسالمت آمیز بحران به مراتب خطیرتر کره شمالی می انجامد. سرنوشت برجام اکنون در دست دیگران است: ایران، که می تواند با تدبیر و شکیبایی از واکنش های تحریک آمیز پرهیز کند؛ اروپا که به توافق پایبند است و باید در مقابل فشار آمریکا ایستادگی کند؛ و کنگره آمریکا که باید در دامی که رئیس جمهور به روشنی در مقابلش گسترده نیافتد و از بازگرداندن تحریم هایی که نقض برجام محسوب خواهند شد و یا اعمال تغییرات یکجانبه در توافقی چندجانبه ابا کند، چرا که خیال اینکه فشار ایران را به سمت مذاکره مجدد خواهد راند خیال خامی بیش نیست.

در این که ایران به تعهدات اش تحت برجام پایبند بوده است هیچ شکی وجود ندارد. این واقعیت را آژانس بین المللی انرژی اتمی با بهره گیری از یکی از گسترده ترین بازرسی های موجود مرتبا مورد راستی آزمایی قرار داده است. همچنین دیگر اعضای گروه پنج بعلاوه یک و حتی خود آمریکا بر پایبندی ایران مهر تایید زده اند. با توجه به اینکه وزارت خارجه و دستگاه های نظامی-امنیتی همین دولت اثری از تخلف ایران نیافته اند، رئیس جمهور مسیر دیگری را برای تضعیف برجام انتخاب کرد که کنگره در اختیارش قرار داده بود: عدم صدور گواهی لازم برای برجام بر این اساس که با رفع تحریم ها با عملکرد ایران انطباق ندارد. برای کاخ سفید این یک گزینه برد-برد است: با رفع نیاز به صدور متناوب گواهی، مخالفتش با برجام را آشکارا بیان و در مورد بقای آن ایجاد تردید خواهد کرد، و مسئولیت مستقیم آنرا به گردن کنگره می اندازد که تا ۲۳ آذر فرصت دارد تا در مورد بازگرداندن تحریم ها با یک اکثریت ساده و در یک روند تسریع شده تصمیم بگیرد.

چنین اقدامی بعید بنظر می رسد. نه دولت و نه اعضای مهم کنگره تمایلی به دست زدن به اقدامی که بمنزله نقض فاحش برجام، خروج یکجانبه آمریکا از توافق و محکومیتش توسط متحدین اروپایی اش خواهد بود، ندارند. درعوض به نظر می آید که به سمت اقدامی ظریف تر ولی مخرب تمایل پیدا کرده اند: اعمال تحریم های غیر هسته ای و تهدید بازگرداندن تحریم های معلق شده هسته ای اگر ایران پس از انقضای محدودیت های برجام به آنها پایبند نماند و یا دیگر کشورهای مذاکره کننده به "ترمیم" کاستی های برجام تن ندهد (انقضای برخی از محدودیت های برجام در سالهای آینده، ادامه تحقیق و توسعه در ایران، محدودیت دسترسی آژانس به مراکز نظامی در ایران و ادامه برنامه موشکی است). بدتر اینکه ترامپ تهدید کرد که اگر کنگره چنین قانونی را تصویب نکند و دیگر کشورها از آن تبعیت نکنند، از توافق خارج خواهد شد. تردیدی نیست که اعمال تحریم و فشار برای تغییر یکجانبه برجام خود نقض برجام محسوب می شود. در واقع ترامپ به دیگر متحدین آمریکا در گروه پنج بعلاوه یک می گوید یا در نقض برجام با من همراه شوید یا من به تنهایی آنرا نقض می کنم.

مذاکره مجدد توهم خطرناکی است. رهبران ایران به روشنی مذاکره مجدد توافقی که به تازگی بدست آمده رد کرده اند، بخصوص در شرایطی که در پایبندی طرفی که با فشار و تهدید به ترک توافق به دنبال مذاکره مجدد است تردید دارند. بعلاوه، ایران در هر گونه مذاکره مجدد بی شک خواهان امتیازات متقابلی خواهد بود که دولت فعلی آمریکا هیچ تمایلی به ارائه آنها از خود بروز نداده است. از همین رو کاخ سفید و متحدینش در کنگره گزینه دیگری را پرورانده اند: تصویب لایحه ای که بازگشت خودکار تحریم ها را در بر خواهد داشت در صورتی که بعد از انقضای محدودیت های برجام، ایران همچنان به آنها پایبند نماند. این به معنی آن است که حتی در صورت تبعیت محض از برجام ایران مورد تحریم قرار خواهد گرفت. تردیدی نیست که اعمال تحریم و فشار برای تغییر یکجانبه برجام خود نقض برجام محسوب می شود.

 همچنین ممکن است کاخ سفید اهداف دیگری را دنبال کند: به جای اینکه به دنبال یک مذاکره دست نیافتنی باشد، ایران را در قید محدودیت های برجام حفظ کند بدون اینکه از منافع آن بهره مند شود، و یا ایران را به سمتی براند که اولین گام را برای خروج از توافق بردارد. منطق دولت آمریکا ناقص و مخرب است: از یک سو جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته ای را یک اولویت مهم می شمارد، به پایبندی ایران به تعهداتی که این هدف را برآورده می کنند اعتراف می کند، اما از سوی دیگر دست به اقداماتی می زند که توافق را به مخاطره می اندازد.

خطرات موجود فراتر از ماندگاری برجام هستند. با افزایش خشم ایران از اقدامات آمریکا و شک اش در مورد انگیزه واشنگتن، ممکن است تهران به جای مقابله به مثل هسته ای پرهیز را در مسائل غیر هسته ای کنار بگزارد. برخی از فرمانده های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تهدید کرده اند که در پاسخ به اقدامات آمریکا می توانند نیروها و پایگاه های آمریکا در منطقه را بطور مستقیم با غیرمستقیم هدف قرار دهند. با تشدید تنش ها و در نبود کانال های سیاسی میان تهران و واشنگتن، یک حادثه در خلیج فارس، بالا گرفتن جنگ نیابتی در یمن، و تشدید رقابت بین طرفین در اشغال سرزمین هایی که روزی تحت سیطره داعش بود می تواند به سرعت وضعیت را وخیم کند. در چنین شرایطی، ایران به احتمال قوی با اهتمام بیشتری سیاست هایی را که برای دفاع از خود حیاتی می داند دنبال خواهد کرد: برنامه موشکهای بالستیک اش و حمایت از گروه های متحداش در لبنان، سوریه، عراق و یمن. در نتیجه، با بی ثبات کردن برجام، دولت ترامپ همان پیامدی را ایجاد خواهد کرد که مدعی پیشگیری از آن است.

این همه نشان دهنده اهمیت نقشی است که بر دیگران در بقای برجام می توانند بازی کنند. نخست ایران: که رهبرانش اشاره کرده اند که تا زمانی که دیگر اعضای پنج بعلاوه یک (بخصوص اعضای اروپایی اش) به برجام پایبند بمانند ایران هم متعهد خواهد ماند. مسیر مدبرانه این است که ایران به تعهداتش بی هیچ کاستی پایبند بماند و از خطاهای فنی و اقدامات تحریک آمیز پرهیز کند، چرا که این اقدامات نه تنها منطقه را تهدید می کنند، بلکه با ایجاد بهانه برای تحریم های بیشتر کنگره می تواند ناقوس مرگ برجام را به صدا درآورد. مقابله به مثل به قوانین کنگره آمریکا توسط لوایحی مشابه در مجلس شورای اسلامی هم مفید نخواهد بود. در نهایت، رهبران ایران باید به این نتیجه برسند که تا زمانی که این اندازه تنش بین آمریکا و متحدانش از یک سو، و ایران از سوی دیگر وجود دارد، برجام آسیب پذیر خواهد ماند. ایران از طریق بهبود روابط با کشورهای همسایه و کاهش دامنه بحران های منطقه می تواند به تقویت برجام بپردازد.

همانطور که یک مقام ارشد ایرانی به تازگی به گروه بین المللی بحران گفت، تصمیم تهران در مورد برجام نهایتا عاملی است هم از محاسبات سیاسی، مانند ارتقا روابط با اروپا و عمیق کردن شکاف میان اروپا و آمریکا، و محاسبات اقتصادی، شامل منافعی که قرار بود از برجام نصیب ایران شود. اینکه تا چه اندازه اروپا در مقابل فشار آمریکا خواهد ایستاد معلوم نیست. واشنگتن بر این حساب می کند که جدای از آنکه دولت های اروپایی چه وعده ای در مورد حفظ توافق بدهند، تحریم های ثانویه و فرامرزی آمریکا شرکت های اروپایی را در مقابل یک انتخاب نسبتا ساده قرار خواهند داد: بعقب بازگرداندن تجارت محدودشان با ایران یا ریسک از دست دادن دسترسی اشان به بازار پر منفعت ایالات متحده.

تا این جا و تا شب پیش از اعلام موضع ترامپ، اروپایی با یک صدای واحد تاکید کرده اند که از توافق بدون در نظر گرفتن نظرات آمریکا حمایت خواهند کرد. برخی از منتقدین برجام گفته های رئیس جمهور فرانسه، امانوئل ماکرون، مبنی بر آمادگی برای تعامل در مورد توافق های تکمیلی در مورد مسائلی چون موشک های بالستیک و یا انقضای محدودیت های برجام را حمل بر آمادگی فرانسه برای مذاکره مجدد کرده اند. این برداشت نادرستی است. ماکرون مانند دیگران همتاهای اش در گروه پنج بعلاوه یک داعما بر اهمیت حفظ برجام تاکید کرده است. درست است که فرانسه و دیگر کشورها خواهان پرداختن به دیگر اختلاف ها با ایران هستند و استفاده توامان از دیپلماسی و فشار را اهرم مناسبی می دانند، اما حاضر به گروگان گرفتن برجام و تهدید به نقض آن در صورتی که توافق دیگری بدست نیاید نیستند، و فشار کنگره و زور رئیس جمهور آمریکا هم این واقعیت را تغییر نخواهد داد.

حال که آقای ترامپ تصمیم اش را اعلام کرده است، دولت های اروپایی هم باید بار دیگر موضع خود را به روشنی اعلام کنند تا برای آمریکا واضح و مبرهن باشد که اروپا از تحریم های یکجانبه و غیر موجه آمریکا تبعیت نخواهند کرد و به تعهدات خود تحت برجام پایبند خواهند ماند. اروپا می تواند یک گام فراتر رود و "قوانین بلوکه کننده" خود را احیا کند که شرکت های اروپایی را از تبعیت از تحریم های یکجانبه آمریکا منع می کند و خساراتی که جریمه های آمریکا به آنها وارد خواهد کرد را به آنها باز پرداخت خواهد کرد.

با توجه به میزان رشد مبادلات تجاری بین ایران و اروپا، که شاهد رشدی 94 در صدی در نیمه اول سال جاری میلادی در مقایسه با سال پیش بوده است، اروپا می تواند نقش بسیار مهمی در صیانت از برجام ایفا کند. بی شک برای برخی از شرکتها و بانک های اروپایی انتخاب بین اقتصاد 19 هزار میلیارد دلاری آمریکا و بازار 400 میلیارد دلاری ایران انتخاب ساده ای است، اما برخی دیگر حاضر به خطرپذیری بیشتری خواهند بود در صورتی که بدانند از چتر حمایتی دولت هایشان برخوردار هستند. در این راستا، اروپل می تواند ایران را به عنوان یکی از شرکای بانک سرمایه گذاری اروپا (EIB) معرفی کند و از این طریق از بخش خصوصی و توسعه زیرساختی ایران حمایت کند. در مجموع هدف اروپا باید این باشد که هم به ایران و هم به شرکتهای اروپایی سیگنالی سیاسی ارسال کند که منجر به اطمینان خاطرشان شود.

در نهایت، کنگره آمریکا. عجولانه ترین و خطرناک ترین اقدام که بازگرداندن تحریم های تعلیق شده است، نا محتمل ترین گزینه است. اما آنچه برخی "راه سوم" نامیده اند هم گزینه خطرناکی است: اقدامی که به بازگرداندن تحریم ها منجر نمی شود، ولی فشار را بر ایران افزایش می دهد و از تهدید بازگشت خودکار تحریم ها برای مقابله با اقدامات ایران فراتر از تعهداتش در برجام و یا اجبارش به مذاکرده مجدد استفاده کند. عدم صدور گواهی توسط ترامپ اجباری برای کنگره ایجاد نخواهد کرد جز بررسی بازگرداندن تحریم ها. در نبود تخلفی از جانب ایران، قانون گزاران آمریکا می توانند با احتیاط تصمیم بگیرند که دست به اقدامی نزنند، و این را مشخص کنند که دولت آمریکا در حال حاضر از تمام اختیارات لازم برای مقابله با برنامه موشکی ایران، حمایتش از گروه های مسلح در منطقه و نقض حقوق بشر اش برخوردار است. اگر آنها نیاز سیاسی به اقدام دارند می توانند لوایحی را بررسی و تصویب کنند که به دولت آمریکا اختیار بیشتری در مقابله با تخلفات ایران می دهد که کمیسیون مشترک برجام قادر به حل آنها نیست.

آنچه کنگره نباید انجام دهد این است که غافلانه شریک جرم سیاستی شود که کاخ سفید آشکارا برای از بین بردن توافقی که میوه اش به ثمر نشسته است و شکست اش بحرانی غیرضروری و پیامدهای خطرناکی فراتر از خاورمیانه در پی خواهد داشت، به کار گرفته است.