'Noodzaak van betrokkenheid is duidelijk'

Europa wordt omgeven door een ring van conflicten. Er is weinig enthousiasme meer voor inmenging, maar Europa kan zich niet achter muren verschuilen, zegt crisisexpert Jean-Marie Guéhenno.

Op de kaarten van de International Crisis Group, een denktank die conflicten in de wereld in de gaten houdt, is de laatste tijd veel alarmerend rood te zien.

De Fransman Jean-Marie Guéhenno is sinds vorig jaar voorzitter van de International Crisis Group. Een aantal van de huidige conflicten kent hij al van zijn werk als onder-secretaris-generaal van de Verenigde Naties, belast met vredesoperaties, een functie die hij tussen 2000 en 2008 bekleedde. Hierover publiceerde hij onlangs zijn memoires, Fog of peace.

De laatste jaren zijn nieuwe conflicten uitgebroken, terwijl de oude niet gestopt zijn. Dat is een structurele ontwikkeling, zegt Guéhenno. want de huidige crises zijn lastig te beëindigen. In brede regio's, van Afrika tot de voormalige Sovjet-Unie, staan staten en grenzen ter discussie. Door de grotere mobiliteit van mensen en ideeën blijven conflicten niet beperkt tot één land. Daarbij worden lokale problemen, zoals het gevoel van achterstand dat soennieten in Irak hebben ten opzichte van sjiieten, verbonden aan internationale, ideologische bewegingen. "Het gaat dan niet meer om Irak, Syrië of Mali, maar om iets groters."

"Daar komen de grotere tegenstellingen in de Veiligheidsraad van de VN bij. Daarom is het lastig tot een gezamenlijke actie van de internationale gemeenschap te komen. Na vijftien jaar van interventies zijn er twijfels: hebben we de wil, de middelen? Het vertrouwen in interventies is afgenomen. Dan is er de economische onzekerheid, die leidt tot grotere terughoudendheid. Er is niet één oorzaak, maar alles bij elkaar geeft het een tamelijk compleet beeld waarom de situatie niet zo goed is.

Ziet u ook positieve ontwikkelingen?

Het vredesproces in Colombia kan nog instorten, maar er is een bereidheid om door te blijven praten, terwijl men ook blijft vechten. Tunesië houdt vol, ondanks bedreigingen en aanvallen. In Nigeria is na de recente verkiezingen niet het geweld uitgebroken dat werd gevreesd. Japan en China zijn bereid het risico van escalatie te beperken. Niet alles gaat mis.

"Maar de gebrekkige legitimiteit van veel staten gaat niet zomaar voorbij. In het Midden-Oosten wordt gesproken over de Sykes-Picotgrenzen (die na de Eerste Wereldoorlog werden getrokken, red.). Ik denk dat het niet de goede invalshoek is. Het gaat er niet om de kaart van het Midden-Oosten opnieuw te tekenen, maar om het opnieuw definiëren van de manier waarop staten zich verhouden met hun burgers. Dat is een veel diepgravendere kwestie en die verdwijnt niet zomaar. Die vragen blijven de komende decennia actueel.

Welke crisis wordt volgens u onderbelicht?

We zijn ons niet voldoende bewust van de crisis in de Sahel. We zien in Europa de gevolgen ervan, maar we hebben weinig oog voor de oorzaken. Er zijn daar landen met de hoogste bevolkingsgroei ter wereld, zeer zwakke regeringen, onderwijssystemen die op instorten staan. Migratie uit die regio zal niet gestopt kunnen worden. Het gaat erom hoe die wordt beheerst.

In uw boek beschrijft u een aantal vredesoperaties. U trekt de conclusie dat 'we voor betrokkenheid' moeten kiezen. Maar er is veel huiver om aan interventies en vredesoperaties mee te doen, gezien de soms teleurstellende resultaten.

Achter muren verschuilen zal niet werken. Zelfs de VS lukt het niet mensen buiten de grenzen te houden. Dat Europa daar wel in slaagt, is technisch gezien onmogelijk, moreel op zijn minst twijfelachtig en politiek onverstandig. In een geglobaliseerde economie kan geen eiland van vrede bestaan in een zee van onrust. Dus ik denk dat de noodzaak van betrokkenheid duidelijk is. Dan gaat het om de vorm. Men zou veel bescheidener moeten zijn dan in het recente verleden. Erken dat het volledig hervormen van landen door buitenlanders hoogmoed is. Men moet de nederigheid hebben mensen in het land zelf te laten beslissen. Het evenwicht tussen terughoudendheid en betrokkenheid wordt het onderwerp van de komende jaren.

U was, als rechterhand van toenmalig speciaal gezant Kofi Annan nauw betrokken bij de besprekingen rond Syrië in 2012. Zijn er kansen gemist of zijn de mogelijkheden om de gang van zaken te beïnvloeden beperkt?

Toen ik voor Kofi Annan werkte werd steeds gezegd: Assad moet weg! Maar er was een enorme kloof tussen de retoriek en de daden. Ik denk dat er toen meer steun mogelijk was aan delen van de Syrische oppositie. Het was beter om de retoriek te matigen. De combinatie van sterke retoriek en weinig actie is de slechtst mogelijke. Het zorgt ervoor dat alle partijen hun opstelling verharden. We kunnen de geschiedenis niet herschrijven en zeggen dat als er een verstandiger beleid was geweest, er nu vrede zou zijn geweest. Maar door de situatie te laten verslechteren, rust er wel een zware verantwoordelijkheid op de internationale gemeenschap.

Kan een democratie zonder retoriek wel de publieke opinie overtuigen van de noodzaak van interventie?

Dat is het dilemma. Om binnenlandse steun te krijgen, is er een tendens om te veel te beloven. Toen de missies in Afghanistan begonnen, beeldde Time een prachtige Afghaanse vrouw af op de cover. Het idee was: Afghanistan gaat over een aantal eeuwen heen springen en wordt een modern, democratisch land. Afghanistan staat er nu veel beter voor dan destijds, maar het is ver verwijderd van de droom die werd verkocht om steun te krijgen voor de missie.

Een kenmerk van onze geglobaliseerde wereld is dat er wel een oppervlakkige sympathie is voor mensen ver weg, maar ook veel dorpsheid. Er gaapt een kloof tussen het idee dat onze toekomst mede afhangt van wat er in landen gebeurt waar we weinig over weten en onze emoties, die sterk verbonden zijn aan onze eigen kring. Dat maakt de internationale politiek zo ingewikkeld.

De opstelling van Poetins Rusland wordt veelal gezien als de meest verontrustende ontwikkeling van de afgelopen jaren. Bent u het daarmee eens?

De ontwikkeling van Rusland is een van de belangrijkste strategische kwesties. Na de Koude Oorlog was er het zelfingenomen idee dat we Rusland voor lief konden nemen. Maar het boek over de vergissingen die in deze periode door alle partijen zijn gemaakt zal nog geschreven worden.

Wat mij verontrust is dat de schemerzone tussen oorlog en vrede waar Oekraïne in verkeert, ook Rusland zal beïnvloeden. Er zijn veel zorgen over de uitholling van de Russische regeringsinstanties. De staat wordt zwakker. Voor de andere Europeanen is dat een grote zorg, want Rusland is een kernmogendheid met een aanzienlijk leger. Het is heel belangrijk Rusland duidelijk te maken dat de inbreuk op het internationale recht niet goedgekeurd zal worden - daarom zijn sancties helaas noodzakelijk - maar je wil ook geen onbeheersbare situatie laten ontstaan in Rusland. Het is van belang de deur open te laten voor een volwassen verhouding.

Is die mogelijk met Poetin aan de macht?

We moeten de deur open laten en geduldig zijn. Het is een zeer op de persoon gericht regime geworden. Het is misschien niet mogelijk, maar we moeten blijven proberen. Ook onder Poetin is Rusland niet steeds dezelfde kant op gegaan.

Als het onderzoek naar de MH17 wijst op Ruslands betrokkenheid, moeten we dan de verdachten berechten, - ongeacht de consequenties?

We moeten de wet handhaven. Het zou verkeerd zijn de andere kant op te kijken.