Më 17 mars, 2004, themelet jostabile të një progresi gradual të arritur për katër vite e gjysmë u shkatërruan. Brenda disa orëve provincën e kishte përshkuar një rebelim anti-serb dhe anti-OKB që pati për pasojë shpërthimin e një dhune të paparë që nga viti 1999. Më 18 mars dhuna eskaloi në një pastrim etnik kundër lagjeve dhe fshatrave të tëra ku jetojnë minoritetet. Turmat e të rinjëve, ekstremistëve dhe kriminelëve shqiptarë paraqitën misionet siç janë ai i OKB-së në Kosovë (UNMIK-un) dhe forcës paqëruajtëse të NATO-së (KFOR-in) si shumë të dobëta. Institucionet e përkohëshme vetqeverisëse të Kosovës (IPVQ), mediat dhe shoqëria civile u dhanë rebeluesve leje për vazhdimin e trazirave deri në sakatosje. Bashkësisë ndërkombëtare i nevoitet urgjentisht vënja e linjave të reja të veprimit (ndryshimi i politikës) -- lidhur me statusin final dhe zhvillimin socio-ekonomik, përndryshe destabilizimi i Kosovës do të mund të përfshinte tërë rajonin.

Një tërbim i tillë pati për pasojë vdekjen e nëntëmbëdhjetë personave, gati 900 të plagosurve, shkatërrimin e më shumë se 700 shtëpive të serbëve, ashkalinjve dhe romëve, dëmtimin apo shkatërrimin e afërsisht 10 ndërtesave publike, 30 kishave serbe dhe 2 manastireve si dhe la afërsisht 4.500 persona të zhvendosur. Trazirat ishin më shumë spontane sesa të organizuara, në të cilat përfituan ekstremistët dhe grupet kriminele, sidomos në ditën e dytë. Ndjenja e dështimit dhe frikës përballë qëllimeve të bashkësisë ndërkombëtare rreth Kosovës, pa-aftësia e UNMIK-ut për të filluar zhvillimin e ekonomisë si dhe suspendimi i procesit të privatizimit, suksesi i Beogradit gjatë muajve të fundit në tendosjen e nervave të shqiptarëve, të gjitha këto akumuluan një tension i cili u shëndërrua në një forcë eksplozive që pati për pasojë incidentet fillestare të 16 marsit.

Implikimet për sigurinë rajonale janë serioze dhe gjithëpërfshirëse. KFOR-i dhe NATO-ja kanë humbur aurën e të qenur të pacënueshëm dhe të paaritshëm. Bindja se bashkësia ndërkombëtare është e dobët dhe nuk është e gatshme që të veprojë nuk do të fshihet nga mendjet e ekstremistëve nacionalistë në Kosovë dhe gjëkundi, përfshirë këtu edhe nacionalistët e ringjitur në skenë në Beograd. Nëse shkaqet e dhunës nuk preken mënjëherë dhe në mënyrë të drejtëpërdrejtë -- nëpërmjet të masave politike, zhvillimore dhe të sigurisë -- Kosova rrezikon të bëhet Bregu Perëndimor i Evropës.

Shpërthimi i dhunës ka zbuluar se shoqëria e shqiptarëve të Kosovës është thellë e tronditur, se i mungojnë institucionevt, lidershipi dhe kultura për të absorbuar tronditjet dhe të përmbajë pakicën e vet të dhunshme, kriminele. Në gjendjen e tanishme, kjo shoqëri do të vazhdojë që të dëbojë minoritetet e në fund do ta konsumojë edhe shtresën e hollë të intelegjencisë së saj liberale. Rinia e saj numerikisht e madhe kërcënon të «shkelë» institucionet e brishta të gjeneratave më të vjetra. Që nga viti 1999, migrimi i popullatës nga fshatrat e pazhvilluara ka përmbytur kryeqytetin dhe elementët e modernizuar të shoqërisë. UNMIK-u nuk ka arritur as për së afërmi të bëj përmirësimin e të metave zhvillimore në Kosovë, veçanërisht në fushën e arsimit.

Struktura e UNMIK-ut dhe mandati i tij janë treguar të papërshtatshëm për të përgatitur Kosovën për tranzicion nga lufta në paqë, nga socializmi në ekonominë e tregut si dhe nga gjendja e padefinuar politike ndërkombëtare drejt statusit përfundimtar. Bashkësia ndërkombëtare e ka mashtruar veten kur ka besuar se premtimet gjysmake të nëntorit të vitit 2003 - se do të fillojë me shqyrtimin e statusit përfundimtar të Kosovës nga gjysma e vitit 2005 - paraqesin një politikë të kompletuar. Duke mos qenë në gjendje që të dakordohen rreth asaj se çfarë do të jetë statusi final, ka llogaritur në supozimin naiv se vonimi i vendim-marrjes për një çështje të tillë do të mundësonte zbutjen e pasioneve. Kjo ka bërë edhe që të mos merren me seriozitet kërcënimet për sigurinë dhe të mos përballet me strukturat paralele dhe grupet kriminale. Kjo mungesë e vendosshmërisë ka lënë shumicën shqiptare dhe pakicën serbe të ngërthyera në një konflikt që mbahej i ndrydhur e jo i zgjidhur.

Me paqartësitë rreth statusit që largonin invstitorët dhe pa një mori antërasimesh në qarqe të cilat vazhdojnë të mbeten të hapura vetëm për shtetet e formuara kombëtare, zhvillmi i Kosovës ka stagnuar nën sundimin e tashëm të OKB-së. Prodhimi i përgjithshëm kombëtar i saj (GDP-ja) - i varur nga kontributet e donatorëve që largohen para kohe dhe me vetëm 4 për qind të importeve të mbuluara nga eksportet - ështëie paqëndrueshëm edhe për nivelin e ulët në të cilin është tani. Me shumë familje që varen nga të hollat e dërguara nga fëmijët e tyre emigrantë në vendet e tjera, Kosova është përfshirë në një luftë demografike poshtruese me Evropën Perëndimore. Derisa shqiptarët e Kosovës fshehurazi kalojnë kufinjtë dhe hyjnë në tregun fuqisë punëtore në këto shtete, këto kërkojnë që t’i kthejnë ata prapa. Për më shumë se 50 për qind të fuqisë punëtore që për momentin është e papunë, duke përfshirë këtu edhe 30.000 deri 40.000 që i shtohet këtij numri çdo vit, ndihmat e tashme për Kosovën nuk mjaftojnë.

Është esenciale që të gjithë të përballen me implikimet e 17 dhe 18 marsit. Institucioneve të bashkësisë ndërkombëtare u nevoiten mënyra të reja të veprimit, në rastin e UNMIK-ut një strukturë e re me mandat të ri. Nëse nocioni i ndarjes hedhet poshtë - e ICG-ja beson se kështu edhe duhet bërë, përveç nëse nëse të dy palët e inetersuara vendosin ndryshe (që do të ishte në pajtim me Parimet e Helsinkit), që është shumë pak e mundur - kjo gjendje nuk mund të vazhdojë të mbetet më tutje jasht kontrollit dhe duke besuar se do të bëhet mirë, por vetëm politikat reja ndërkombëtare dhe sinqeriteti i shqiptarëve të Kosovës në raport me shoqërin e tyre do të bënin ndryshime që do ta bënin Kosovën një vend më të mirë për të gjitha komunitetet që jetojnë në të.

Që të bëhet kjo, duhet të vihet në vend, sa më shpejtë, një proces zhvillimor i vërtetë politik, social, ekonomik e institucional, për të absorbuar energjinë e popullatës së Kosovës. Politika e tashme e «standardeve para statusit» është vetëm një politikë gjysmake. Pasojat rajonale të vazhdimit të rrjedhave që shpiejnë në destabilizimin e Kosovës janë të paparshikueshme. Bashkësia ndërkombëtare ka një dritare shumë të vogël që të mësojë nga gabimet e veta dhe të rimarrë gjërat në duart e veta. Përndryshe, gjendja në Kosovë do të mund të bëhej e papërballueshme në kuptimin e akumulimit të dhunës dhe zhytjes në një rreth vicioz që do të prekte tërë Ballkanin Perëndimor.

Prishtinë/Beograd/Bruksel, 22 prill, 2004