Türkiye, Avrupa Birliği (AB) üyeliği perspektifinin bütünüyle ve süresiz olarak rafa kaldırılabileceği kritik bir yıla giriyor. Geçtiğimiz iki yıl içinde yaşanan iç siyasi krizler, ulusal reformları yavaşlattı, yeni bir anayasa vaadini ortadan kaldırdı ve üyelik müzakerelerini sürdürmek için gereken siyasi iradeyi zayıflattı. Türk liderler, en azından Mart 2009’da yapılacak yerel seçimlere kadar bir değişiklik sinyali vermiyorlar ve AB ülkeleri de reformların yeniden canlandırılması için çok az baskı yapıyorlar. İki taraf da birbirlerinden sağlayacakları ne kadar çok kazanç olduğunu yeniden hatırlamak ve biri ya da diğeri bir daha yeniden başlamayı imkansız kılacak şekilde müzakerelere son vermeden önce, bu geriye gidiş döngüsünü kırmak için derhal hareket geçmek zorundadır.

AB’den kaynaklanan ivmeyi kaybetmenin Türkiye’ye getireceği tehlikeler halihazırda görülebilmekte: zayıf reform performansı, Türkler ve Kürtler arasındaki yeni gerilimler, siyasette yeni kutuplaşmalar ve son on yılın ekonomik mucizesinin başlıca dayanağının muhtemel kaybı. Avrupa içinse kayıplar, daha uzun vadeli olacaktır: yakınındaki en büyük ve en hızlı büyüyen pazarlardan birine daha zor erişim, Kıbrıs konusunda yeni gerilimlerin ortaya çıkması olasılığı ve Türkiye ile kurulacak gerçek bir işbirliğinin Orta Doğu’nun istikrara kavuşturulmasına, AB’nin enerji güvenliğinin güçlendirilmesine ve Müslüman dünyaya ulaşılmasına getireceği olumlu etkinin yitirilmesi.

Paradoksal bir şekilde reform programı, 2005’te AB üyeliği müzakerelerinin başlamasıyla birlikte yolundan saptı. Bunun ilk nedeni, BM, ABD ve AB’nin desteklediği adanın birleşmesi planına (Annan Planı) evet oyu verenlerin, Ankara’nın desteğini arkasına alan Kıbrıslı Türkler olmasına ve planın Kıbrıslı Rumlarca reddedilmesine karşın Kıbrıs Cumhuriyeti’nin AB’ye katılmasından duyulan rahatsızlıktır. Ayrıca Fransa ve Almanya’nın Türkiye’nin AB şevkini baltalamak için birlikte çalışmaları nedeniyle AKP hükümeti de motivasyonunu kaybetmiş görünüyor. Hükümet, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin, kadın öğrencilerin üniversitede başörtüsü takmalarına olanak tanıyan ve büyük mücadeleyle kabul edilmiş yasa değişikliğinin Anayasa Mahkemesi’nce ret kararını bozmamasından dolayı hayal kırıklığına uğradı. AKP’yi yolundan alı koyan bir başka konu da seküler seçkinlerin partinin gösterdiği cumhurbaşkanı adayının seçilmesini engellemek ve partinin kapatılmasını sağlamak için Anayasa Mahkemesi’nde açtığı ve iç siyasette ve kurumlarda kutuplaşmaları derinleştirmeye yarayan davalar oldu. Aynı zamanda Kürdistan İşçi Partisi’nin (PKK) saldırılarındaki artış, dikkatlerin güvenlik meselelerinde toplanmasına yol açtı.

Türkiye, şimdi AB mevzuatına uyumu öngören yeni bir Ulusal Program’la reformları yeniden başlatmayı taahhüt ediyor. Hazırlanan taslak metin, devlet ihalelerinin ve teşviklerinin düzenlenmesi yoluyla yolsuzlukla mücadele önlemlerini, yargı reformlarını ve siyasi partiler ile seçimlere dair demokratik yasaların geçirilmesini içeriyor. AKP yetkilileri özellikle meclise girebilmek için gereken yüzde 10 barajının düşürülmesini, parlamentodaki 550 sandalyeden 100’ünün ulusal düzeyde alınan oy oranına göre dağıtılmasını ve günlük Kürtçe yayınların sürelerinin uzatılarak içeriklerinin liberalleştirilmesini vurguluyorlar.

Ancak tüm bu planlar yıllarca gecikmiş durumda ve 2007 tarihli Katılım Ortaklığı Belgesi’yle Avrupa Komisyonu’nun hazırladığı yıllık ilerleme raporlarında ortaya konan AB beklentilerini karşılamaktan uzak görünüyor. AB, önümüzdeki bir veya iki yıllık zaman aralığında birçok değişim beklerken, Türkiye bunu daha uzun vadeye yaymak istiyor. Bazı üst düzey Türk liderler, AB sürecine kararlı bir siyasi bağlılık göstermek yerine, Brüksel’den gelen talep ve eleştiriler hakkında şikayetçi ve incinmiş bir tonla konuşmayı tercih etmekteler. Tüm bunların ötesinde uygulama çok gecikmiş durumda. AB’nin 1990’lardan bu yana aday ülkeleri değerlendirmede kullandığı Kopenhag Kriterleri’nin yerine “Ankara Kriterleri”ni koyacağına dair cesur ifadesine rağmen Türkiye, Nisan 2007’de açıkladığı 119 maddelik yasal reform listesinin yalnızca altıda birini kabul etti. Daha fazla hayal kırıklığı yaratansa AKP’nin seçim kampanyası sırasında verdiği yeni ve gerçek anlamıyla demokratik bir anayasa sözünü unutması oldu.

Söz konusu yavaşlama, Türkiye’nin bölgede açıklık politikasını teşvik etme ve gerilimleri azaltma yolundaki inisiyatifleriyle AB’nin dış politika hedeflerini ne kadar desteklediğini göstermesiyle aynı zamana denk geldi. Ankara, şimdiye kadar İran’ın nükleer politikası ve Lübnan konusundaki krizleri hafifletmeye çalıştı, Suriye ile İsrail arasındaki görüşmelerde arabuluculuk yaptı, Ermenistan’la teması ve Irak Kürtleri’yle işbirliğini hedefleyen yeni bir süreci başlattı. Aynı zamanda Kıbrıs’ın yeniden birleşmesi için yapılan ümit verici görüşmeleri desteklemeyi sürdürüyor. Bu sorunun çözüme kavuşturulmasının önümüzdeki yıl AB’yle ilişkilerde kritik bir gelişme sağlaması beklenebilir. Tüm bu inisiyatifler, Türkiye’nin Ocak 2009’dan itibaren BM Güvenlik Konseyi’nde iki yıl süresince yer almasını sağladı. Ne var ki Türkiye’nin 2005’te verdiği havaalanlarını ve limanlarını 2009’da Kıbrıslı Rum araçlara açma sözünü tutmaması, ülkenin AB üyeliğine karşı olan devletlerin üyelik müzakerelerini askıya almaya çalışmalarına neden olabilir.

AB’ye üye ülkeler, adadaki yeni görüşme sürecinde başarıya ulaşılmasına öncelik vererek önceden yapılan hataları telafi etme fırsatını yakalamaya çalışmalı ve Türkiye’nin reform çabalarını canlandırması için daha fazla teşvik etmeli. AB’li politikacılar, Türkiye’nin ulaşması gereken çıtayı daha da yükseltmekten vazgeçmeli ve tüm kriterler yerine getirildiği takdirde tam üyelik sözünü yerine getireceklerinin altını çizmeliler. Türkiye ise pürüzler karşısında daha az hassasiyet göstermeli ve AB’nin yekpare bir bütün olmadığını anlamalı. Kendini dışlama tuzağına düşmekten kaçınmalı, ayağını henüz açık olan kapıda tutmalı ve İngiltere ve İspanya’nın yaptığı gibi “hayır”ı yanıt olarak kabul etmemeli.

İstanbul/Brüksel, 15 Aralık 2008