Një sistem drejtësie i pavarur, efektiv dhe transparent, do të qëndronte si gurthemel në një shoqëri kosovare të qëndrueshme dhe demokratike. UNMIK-u dhe Institucionet e Përkohshme Vetëqeverisëse (IPV) duhet ta kenë një nga përparësitë e tyre kryesore mundësimin e zhvillimit të qëndrueshëm të një sistemi të tillë. Përmes këtij raporti ICG (Grupi Ndërkombëtar i Krizave) arsyeton se ndonëse ka pasur përparime në këtë drejtim, ende mbeten shumë sfida e pengesa për t’u kaluar.

Kur UNMIK-u hyri në Kosovë, ai i gjeti të  rrënuara strukturën e drejtësisë dhe atë të zbatimit të ligjit. Prej atëherë kjo strukturë është rindërtuar dhe reformuar tërësisht. Ndonëse është arritur shumë - kryhen hetimet, ngrihen padi, dhe gjykatat funksionojnë - sistemi i drejtësisë ende nuk është tërësisht i aftësuar t’i hetojë krimet në mënyrë efektive. Mjetet kyçe për ngritjen e padisë, përfshi edhe programin për mbrojtjen e dëshmitarëve, do  të mbeten vetëm masa sipërfaqësore, nëse nuk sigurohen pajisjet dhe burimet e duhura.

Ndonëse gjykatësit dhe prokurorët ndërkombëtarë janë të domosdoshëm për zbatimin e paanshëm të drejtësisë, bashkësia ndërkombëtare duhet të vazhdojë të forcojë sistemin e drejtësisë duke mundësuar rritjen e aftësisë së personelit gjyqësor vendor. Këtu përfshihen trajnimi dhe udhëzimi i mëtejshëm i vendorëve, si edhe një program sipas të cilit gjykatësit dhe prokurorët vendorë do të përfshiheshin gradualisht në çështje të ndjeshme si krimet e luftës, krimet me motiv etnik, dhe krime të organizuara.

Në bazë të Kornizës Kushtetuese, sektori i drejtësisë- me përjashtim të administrimit të gjykatave - është nën autoritetin e Përfaqësuesit Special të Sekretarit të Përgjithshëm (PSSP). Megjithatë, kjo nuk e liron UNMIK-un nga përgjegjësia për të përfshirë zyrtarët kosovarë në planifikimin e këtij sistemi. Aktualisht, Departamenti i Drejtësisë po zhvillon një strategji të përkohshme për zbatimin e standarteve të UNMIK- ut. ICG i bën thirrje këtij Departamenti të përfshijë edhe zyrtarët kosovarë në zhvillimin e kësaj strategjie. Për më tepër, zyrtarët kosovarë duhet të përfshihen gradualisht në poste planifikuese dhe të hartimit të politikave, duhet të themelohen poste të bashkëdrejtuesve në Departamentin e  Drejtësisë, dhe të nxitet stafi ndërkombëtar që t’i kushtohet tërësisht rrtijes së aftësisë të zyrtarëve vendorë.

Ky raport trajton edhe shqyrtimin e krimeve të ndjeshme, si krimet e luftës dhe dhunën me bazë etnike. Pavarësisht nga burimet e konsiderueshme të shfrytëzuara për dokumentimin e krimeve të luftës, këto të fundit kanë mbetur thuajse të pandëshkuara, po ashtu si edhe dhuna ndaj pakicave kosovare. Gjykata Penale Ndërkombëtare për Ish- Jugosllavinë(GjPNJ) ka ngritur vetëm një padi për Kosovën, ndërkohë që hetimet e kryera nga UNMIK-u pengohen nga dobësia e përgjithshme e sistemit gjyqësor. Në mënyrë që të rritet aftësia e sistemit gjyqësor për të gjykuar këto krime, duhet të hartohet një Memorandum Mirëkuptimi, i ngjashëm me Rregullat e Rrugës në Bosnje, i cili do të mundësonte shkëmbimin e provave dhe këshillave teknike mes UNMIK-ut dhe GjPNJ-së.

Në gusht 2002 UNMIK-u arrestoi disa persona - përfshi edhe ish-anëtarë të UÇK-së - të akuzuar për krime  të  kryera  gjatë  periudhës  1998-1999.  Këto arrestime provokuan kundërshtime të ashpra nga disa udhëheqës politikë të Kosovës. Gjykimi i këtyre rasteve do të testojë aftësinë e sistemit gjyqësor për të hetuar krime dhe siguruar prova, si edhe për të gjykuar në mënyrë të pavarur dhe të drejtë duke mbojtur njëkohësisht të drejtat e viktimave, të dëshmitarëve, dhe të akuzuarve. Po kështu, kjo do të jetë një sprovë e përkushtimit të politikanëve dhe popullit të Kosovës ndaj një sistemi gjyqësor të pavarur që i trajton të gjithë në mënyrë të barabartë para ligjit. Bashkësia ndërkombëtare e arsyetoi ndërhyrjen ushtarake të NATO-s me shkeljen në masë të ligjit ndërkombëtar nga forcat jugosllave në Kosovë. Do të ishte skajshmërisht paradoksale për politikanët që tani ta dënonin zbatimin e të njëjtit ligj për krime të kryera nga shqiptarë të Kosovës gjatë dhe pas konfliktit.

Duke pasur parasysh potencialin acarues të këtyre gjykimeve, UNMIK-u duhet të ndërmarrë një fushatë publike informuese për të shpjeguar se Konventa e Gjenevës duhet të zbatohet në mënyrë të barabartë për të gjithë, dhe se askush nuk është mbi ligjin. Për më tepër, UNMIK-u duhet të përpiqet ta thyejë mosbesimin e popullit tek gjyqësori duke e shtrirë këtë fushatë drejt  kultivimit të besimit të popullit në përgjithësi. Ndërsa respekti i vërtetë i popullit mund të fitohet vetëm me reforma të suksesshme për ngritjen e një sistemi gjyqësor efektiv dhe të drejtë, politikanët dhe udhëheqësit e shoqërisë civile duhet ta vlerësojnë dhe nxisin lirinë dhe pavarësinë e sistemit gjyqësor. Pa këtë pavarësi, themeleve të demokracisë në Kosovë do t’u mungojë një nga shtyllat më të rëndësishme.

Prishtinë/Bruksel, 12 shtator 2002