Report / Europe & Central Asia 02 Απρίλιος 2012 5 minutes

Το δωρο της Αφροδιτης: μπορει το κυπριακο φυσικο αεριο να ενεργοποιησει εναν νεο διαλογο

Συνοψη

Οι εντάσεις στην Ανατολική Μεσόγειο αυξήθηκαν προς το τέλος του 2011, όταν οι Ελληνοκύπριοι άρχισαν μονομερώς εξορύξεις στις πλούσιες σε υδρογονάνθρακες παράκτιες περιοχές τους, με την Τουρκία να απαντά με σκληρή κριτική και απειλητικές κινήσεις του στόλου της. Τα αμφισβητούμενα θαλάσσια σύνορα και οι έρευνες για φυσικό αέριο γύρω από το διχοτομημένο νησί αποτελούν τις πηγές της πρόσφατης διένεξης, ωστόσο ένταση προκαλείται επίσης και από την επιβράδυνση των συνομιλιών για την επανένωση της Κύπρου, οι οποίες διεξάγονται με τη διαμεσολάβηση του ΟΗΕ. Υπάρχει ανάγκη για αλλαγή προσέγγισης. Η ύπαρξη φυσικού αερίου μπορεί να απομακρύνει περαιτέρω τις δύο κοινότητες και να αυξήσει την ένταση μεταξύ τους ή μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία για τους αξιωματούχους όλων των πλευρών, της Τουρκίας συμπεριλαμβανομένης, να συνομιλήσουν και να καταλήξουν σε συμφωνία για την εκμετάλλευση και διακίνηση του νέου αυτού ευρήματος.

Ένα χρόνο νωρίτερα, όταν οι διαπραγματεύσεις για το Κυπριακό βρίσκονταν ήδη σε αδιέξοδο, η Crisis Group πρότεινε έξι βήματα για να οικοδομηθεί εμπιστοσύνη και να διευκολυνθεί η δημιουργία ενός κλίματος πρόσφορου για την επίτευξη μιας γενικότερης συμφωνίας. Κανένα από αυτά δεν εφαρμόστηκε· αντ’ αυτού οι συνομιλίες πάγωσαν και η εμπιστοσύνη μεταξύ των εμπλεκόμενων μερών μειώθηκε περαιτέρω. Όπως γράψαμε και το Φεβρουάριο του 2011, ούτε οι Ελληνοκύπριοι ούτε οι Τουρκοκύπριοι μπορούν να εκμεταλλευτούν πλήρως τις δυνατότητές τους σε ένα νησί με αβέβαιο μέλλον, διαιρεμένο, στρατιωτικοποιημένο και αντιμέτωπο με νέες οικονομικές δυσκολίες. Οι διαπραγματεύσεις για την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) βρίσκονται σε κίνδυνο, ενώ καθώς η Κύπρος είναι εκτός ΝΑΤΟ και η Τουρκία εντός, οι διενέξεις τους συνεχίζουν να υπονομεύουν τη συνεργασία ΕΕ-ΝΑΤΟ. Η έναρξη εξορύξεων στα παράκτια του νησιού το Σεπτέμβριο του 2011 έχει εντείνει αυτούς τους κινδύνους.

Το Σεπτέμβριο του 2011, η Κυπριακή Δημοκρατία, με τη βοήθεια της Noble Energy Inc., η οποία εδρεύει στις ΗΠΑ, ξεκίνησε παράκτιες εξορύξεις στα νότια του νησιού και ανακάλυψε σημαντικά αποθέματα φυσικού αερίου στο οικόπεδο Αφροδίτη, από όπου ξεκίνησε η εξόρυξη. Είναι πιθανό να εντοπισθούν κι άλλα αποθέματα, ενώ το Φεβρουάριο του 2012 υπήρξε νέα πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος για τα εναπομείναντα οικόπεδα. Η Κυπριακή Δημοκρατία θεωρεί πως έχει το κυριαρχικό δικαίωμα να προχωρήσει σε εξορύξεις στην αποκλειστική οικονομική της ζώνη (ΑΟΖ), η οποία έχει οριοθετηθεί μέσω συνθηκών με την Αίγυπτο, το Λίβανο και το Ισραήλ, αλλά όχι και με την Τουρκία, τη Συρία ή την Ελλάδα. Αυτό που περιπλέκει περαιτέρω την κατάσταση είναι το γεγονός ότι το 30% της εταιρείας Noble Energy ανήκει σε ισραηλινά συμφέροντα και το οικόπεδο Αφροδίτη εμπίπτει εν μέρει στην ΑΟΖ του Ισραήλ. Τελευταία έχουν σημειωθεί εντάσεις στις σχέσεις της Τουρκίας τόσο με την Κύπρο όσο και με το Ισραήλ, που πρόσφατα υπέγραψαν συμφωνίες άμυνας και συνεργασίας.

Η Τουρκία δεν αναγνωρίζει την Κυπριακή Δημοκρατία και αμφισβητεί το δικαίωμά της να προχωρήσει σε συμφωνίες σχετικά με την ΑΟΖ ή να αξιοποιήσει μονομερώς τους φυσικούς της πόρους μέχρι να υπάρξει μια συνολική διευθέτηση. Ισχυρίζεται ότι η ελληνοκυπριακή κυβέρνηση δεν αντιπροσωπεύει τα συμφέροντα των Τουρκοκυπρίων ή ενός ενωμένου νησιού, αντικρούει τους ισχυρισμούς των Ελληνοκυπρίων για αποκλειστική κυριαρχία, υποστηρίζοντας ότι το ζήτημα της κυριαρχίας είναι υπό διαπραγμάτευση στις τρέχουσες συνομιλίες, και επικαλείται την ιδιότητά της ως εγγυήτριας δύναμης σύμφωνα με τη Συνθήκη Εγγυήσεως του 1960 για να προστατεύσει τα δικαιώματα των Τουρκοκυπρίων. Συνεπώς, η κίνηση για εξόρυξη από πλευράς των Ελλληνοκυπρίων προκάλεσε δριμεία αντίδραση, με την Άγκυρα να στέλνει πλοία κοντά σε ελληνοκυπριακές εγκαταστάσεις, να υπογράφει συμφωνίες καθορισμού θαλάσσιων συνόρων με τους Τουρκοκύπριους, να καθορίζει την υφαλοκρηπίδα μεταξύ των τουρκικών ακτών και του βορείου τμήματος του νησιού, να ξεκινά δικές της εξορύξεις φυσικού αερίου στα ανοιχτά της Κύπρου, και να ανακοινώνει ότι θα προχωρήσει σε χερσαίες εξορύξεις στο βόρειο τμήμα του νησιού για λογαριασμό των Τουρκοκυπρίων.

Η Κυπριακή Δημοκρατία έχει το κυριαρχικό δικαίωμα εξερεύνησης και εκμετάλλευσης φυσικών πόρων που βρίσκονται εντός των θαλασσίων της ζωνών, έχει έντονη οικονομική ανάγκη για νέες πηγές εσόδων, και μπορεί δικαιολογημένα να διαμαρτύρεται για τις τουρκικές ενέργειες και απειλές. Παρόλα αυτά, η μονομερής έναρξη ερευνών εκ μέρους της συνιστά παραβίαση της δέσμευσής της να μοιράζεται τους φυσικούς πόρους και υπονομεύει τις ήδη εύθραυστες συνομιλίες για την επανένωση. Οι αόριστες ελληνοκυπριακές υποσχέσεις για καταμερισμό των εσόδων από την εξόρυξη φυσικού αερίου στο μέλλον δεν ικανοποιούν την τουρκοκυπριακή κοινότητα. Ωστόσο, η τελευταία καθώς και η Τουρκία, αντιδρούν προκλητικά και ενάντια στο πνεύμα των συνομιλιών όταν υπογράφουν συμφωνία για οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και προβαίνουν σε έρευνες και εξόρυξη. Η Τουρκία, με τη μακριά ακτογραμμή της, ευλόγως ανησυχεί ότι μπορεί να απολέσει το μερίδιο που δικαιούται στις θαλάσσιες ζώνες της Ανατολικής Μεσογείου, σε περίπτωση που η Κυπριακή Δημοκρατία, και πιθανώς η Ελλάδα, ορίσουν τις ΑΟΖ τους· ωστόσο η Άγκυρα θα πρέπει να σταματήσει να αρνείται το διάλογο και να προσεγγίσει τους Ελληνοκύπριους για να υποστηρίξει τις διεκδικήσεις της.

Οι Ελληνοκύπριοι υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να αποφασίσουν σύντομα για το πώς θα μεταφερθεί φυσικό αέριο. Το να διοχετευθεί το κυπριακό αέριο στην Τουρκία και από κει στην ΕΕ θα ήταν μια πολύ καλύτερη επιλογή, σε πολιτικό και πιθανότατα και σε οικονομικό επίπεδο. Αυτό είναι εξαιρετικό απίθανο υπό τις παρούσες συνθήκες, πράγμα που σημαίνει ότι οι Ελληνοκύπριοι πιθανόν να επιλέξουν την πιο ακριβή εναλλακτική λύση της υγροποίησης του φυσικού αερίου (ΥΦΑ), παρακάμπτοντας την Τουρκία και τους Τουρκοκύπριους. Ωστόσο, οι επιπλέον κίνδυνοι που σχετίζονται με την άλυτη διένεξη θα καταστήσουν τη χρηματοδότηση ενός σχεδίου ΥΦΑ πιο δαπανηρή, και την εξεύρεση αγορών πιο δύσκολη, ενώ οι τουρκικές απειλές πιθανόν να κρατήσουν τις περισσότερες μεγάλες πετρελαϊκές εταιρείες σε απόσταση∙ εξάλλου, δεν υπάρχει ακόμη αρκετό κυπριακό φυσικό αέριο για να καταστεί οποιαδήποτε εγκατάσταση ΥΦΑ πραγματικά επικερδής ενώ φαίνεται απίθανο να υπάρξουν επιπλέον ποσότητες αερίου από το Ισραήλ. Ενεργειακοί αναλυτές υποστηρίζουν ότι οι συνθήκες αυτές θα οδηγήσουν σε μεγάλες καθυστερήσεις.

Η προοπτική συνέχισης αυτής της δαπανηρής τακτικής του ‘μία σου και μία μου’ θα πρέπει να οδηγήσει τα εμπλεκόμενα μέρη σε μια εκ νέου δέσμευση για μια ολοκληρωμένη διευθέτηση με στόχο την επανένωση του νησιού, το οποίο είναι διαιρεμένο πολιτικά από το 1963, όταν οι Ελληνοκύπριοι κατέκτησαν τον έλεγχο της Κυπριακής Δημοκρατίας, και στρατιωτικά από το 1974 μετά την τουρκική εισβολή, η οποία δημιούργησε μια τουρκοκυπριακή ζώνη που περιλαμβάνει το βόρειο τρίτο του νησιού. Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι έχουν συμφωνήσει ότι οι φυσικοί πόροι και οι διεθνείς συμφωνίες, συμπεριλαμβανομένων κι εκείνων που οριοθετούν τα θαλάσσια σύνορα, θα αποτελούν ομοσπονδιακή αρμοδιότητα σε ένα επανενωμένο νησί. Ωστόσο, δεν είναι πιθανό κατά τη διάρκεια του επόμενου χρόνου να σημειωθεί πρόοδος στις συνομιλίες που διεξάγονται με τη μεσολάβηση του ΟΗΕ. Ο ΟΗΕ, η Τουρκία και οι Τουρκοκύπριοι βλέπουν ως φυσική προθεσμία την 1 Ιουλίου του 2012, όταν η Κυπριακή Δημοκρατία αναλάβει την εκ περιτροπής προεδρία της ΕΕ. Η επίτευξη ενός ουσιαστικού συμβιβασμού φαντάζει ακόμη πιο απίθανη τώρα που ο ελληνοκυπριακός πολιτικός κόσμος είναι απασχολημένος με τις προεδρικές εκλογές του Φεβρουαρίου του 2013.

Ακόμα και αν δεν επιτευχθεί μια συνολική διευθέτηση του Κυπριακού, τα εμπλεκόμενα μέρη θα πρέπει να επανεξετάσουν τα ενδεχόμενα οφέλη που απορρέουν από ανεξάρτητες κινήσεις οικοδόμησης εμπιστοσύνης, να αναζητήσουν αμοιβαία πλεονεκτήματα και να αποτρέψουν την περαιτέρω κλιμάκωση της κρίσης, προβαίνοντας στα ακόλουθα βήματα σχετικά με το ενεργειακό ζήτημα:

Η ελληνοκυπριακή ηγεσία θα πρέπει να δεσμευτεί ότι θα μοιραστεί με τους Τουρκοκύπριους το 20% των καθαρών εσόδων ή του ίδιου του φυσικού αερίου από τα παράκτια κοιτάσματα υδρογονανθράκων, πιθανώς μέσω ενός μηχανισμού ο οποίος θα επιβλέπεται από τον ΟΗΕ, με την προϋπόθεση ότι και τα δύο μέρη παραμένουν επισήμως προσηλωμένα στην επανένωση του νησιού. Οι Τουρκοκύπριοι θα πρέπει να δεσμευθούν ότι θα μοιραστούν με τους Ελληνοκύπριους ένα αντίστοιχο μέρος των δικών τους εσόδων από την εκμετάλλευση υδρογονανθράκων, που θα προκύψουν από τις δικές τους δραστηριότητες εξόρυξης, οι οποίες βρίσκονται σε εξέλιξη.
Οι Ελληνοκύπριοι θα πρέπει να συμφωνήσουν με τους Τουρκοκύπριους για τη δημιουργία μιας δικοινοτικής, ad hoc συμβουλευτικής επιτροπής όπου θα συζητηθούν τα ενεργειακά ζητήματα και θα καθοριστεί η πιθανή οικιακή και βιομηχανική χρήση του φυσικού αερίου σε όλο το νησί.
Η Τουρκία και οι Τουρκοκύπριοι θα πρέπει να σταματήσουν να χρησιμοποιούν ρητορική απειλών, και να απέχουν από απειλητικές κινήσεις του στόλου τους εντός της ΑΟΖ του νησιού, ακόμα και αν αμφισβητούν τα όριά της· και θα πρέπει επισήμως να δεσμευθούν ότι δεν θα παρεμποδίσουν την εξόρυξη, ούτε θα αναλάβουν οι ίδιοι εξορυκτική δραστηριότητα σε οικόπεδα υδρογονανθράκων που βρίσκονται εντός αυτών των υδάτων, συμπεριλαμβανομένων του νέου οικοπέδου Αφροδίτη και των περιοχών δυτικά της Κύπρου, έως ότου υπάρξει κάποια διευθέτηση.

Σε περίπτωση που δημιουργηθεί ένα βασικό περιβάλλον διαλόγου:

Η Τουρκία και η Κυπριακή Δημοκρατία θα πρέπει να συμφωνήσουν, πιθανόν με τη διαμεσολάβηση τρίτων, ότι θα συζητήσουν τα ενεργειακά ζητήματα της Ανατολικής Μεσογείου, χωρίς προκατάληψη για τις συνομιλίες που διεξάγονται με τη μεσολάβηση του ΟΗΕ ή για όποια επίσημη αναγνώριση προκύψει από μια διευθέτηση. Θα πρέπει να εξετάσουν αν είναι δυνατόν να κατασκευαστεί, ενδεχομένως με συνεργασία των δύο μερών, ένας αγωγός δια του οποίου το φυσικό αέριο θα εξάγεται στην Τουρκία, και από εκεί στην Ευρώπη, συνεργασία που θα διέπεται από ισχυρούς όρους υπό τη δεσμευτική διαιτησία ενός τρίτου μέρους.
Η Τουρκία, η Κύπρος και η Ελλάδα θα πρέπει να συμφωνήσουν ότι θα συζητήσουν τις διεκδικήσεις τους σχετικά με τις ΑΟΖ στην ανατολική Μεσόγειο στο Διεθνές Δικαστήριο (ΔΔ) ή σε κάποιο διαιτητικό δικαστήριο.

Η συνεργασία για την εκμετάλλευση των σημαντικών αποθεμάτων φυσικού αερίου, το οποίο οι Ελληνοκύπριοι και οι Τουρκοκύπριοι ηγέτες αναγνωρίζουν ως κοινή κληρονομιά, θα μπορούσε να συμβάλει στην οικοδόμηση εμπιστοσύνης χωρίς να επηρεάζεται το τελικό αποτέλεσμα των συνομιλιών για μια συνολική διευθέτηση στο νησί. Αν τα εμπλεκόμενα μέρη συνεχίσουν να προχωρούν σε μονομερείς ενέργειες, οι εντάσεις θα αυξηθούν, όπως και η πιθανότητα ατυχημάτων, ενώ οι Τούρκοι και οι Ελληνοκύπριοι θα εισέλθουν σε πορεία μετωπικής σύγκρουσης στην Ανατολική Μεσόγειο.

Λευκωσία/ Κωνσταντινούπολη/Βρυξέλλες,

2 Απριλίου 2012

Download pdf to continue reading the full report

Executive Summary

Eastern Mediterranean tensions have risen since late 2011, when Greek Cypriots unilaterally began drilling in their rich offshore hydrocarbon reserves and Turkey responded with tough criticism and threatening naval manoeuvres. Contested maritime boundaries and exploration of natural gas deposits off the divided island are the sources of the current dispute, but tensions also result from the slowdown of UN-mediated Cyprus reunification talks. A paradigm shift is needed. The gas can drive the communities further apart and increase discords, or it can provide an opportunity for officials from all sides, including Turkey, to sit down and reach agreements on the exploitation and transportation of this new find.

A year ago, when the Cyprus negotiations were already at an impasse, Crisis Group proposed six steps to build confidence and help establish an environment more conducive to an overall agreement. None of these were implemented; instead the talks dried up and trust between the parties eroded further. As we wrote in February 2011, neither Greek nor Turkish Cypriots can fulfil their potential on an island whose future is divided, uncertain, militarised and facing new economic difficulties. Turkey’s European Union (EU) membership negotiations are at risk, and with Cyprus out of NATO and Turkey in, their disputes continue to hamstring EU-NATO cooperation. The start of offshore drilling in September 2011 has now put these threats into sharper focus.

In September 2011, the Republic of Cyprus, with the help of U.S.-based Noble Energy Inc., started offshore drilling south of the island and discovered significant gas reserves in the Aphrodite field, where drilling started. It is likely to find more and in February 2012, bidding for the remaining blocks was announced. It considers that it has a sovereign right to drill in its exclusive economic zone (EEZ), which it has delineated with Egypt, Lebanon and Israel, but not Turkey, Syria or Greece. Further complicating the situation, Noble Energy’s operating company is 30 per cent owned by Israeli interests and the Aphrodite field is partly in Israel’s EEZ. Turkey also now has frictions with both Cyprus and Israel, which have recently signed defence and cooperation agreements.

Turkey does not recognise the Republic of Cyprus, and contests its right to enter into EEZ agreements or to exploit unilaterally natural resources until there is a comprehensive settlement. It argues that the Greek Cypriot government does not represent the interests of Turkish Cypriots or a united island, refutes Greek Cypriot claims to exclusive sovereignty, saying sovereignty is being negotiated in the current talks, and evokes its status as a guarantor state under the 1960 Treaty of Guarantee to protect Turkish Cypriots’ rights. Greek Cypriot drilling thus provoked a harsh reaction, with Ankara sending ships close to Greek Cypriot installations, signing maritime boundary agreements with the Turkish Cypriots, delineating the continental shelf between the Turkish coast and the north of the island, beginning its own gas prospecting off Cyprus, and announcing it will drill on land in the north on behalf of Turkish Cypriots.

The Republic of Cyprus has a sovereign right to explore and exploit inside its maritime zones, has an acute economic need for new revenues, and can justifiably complain about Turkey’s actions and threats. Nevertheless, its unilateral start of exploration is a violation of the pledge to share natural resources, and undermines the already fragile reunification talks. Vague Greek Cypriot promises of sharing gas revenues in the future do not satisfy the Turkish Cypriot community. But the latter and Turkey, too, are acting provocatively and against the spirit of the talks by signing a continental shelf delimitation agreement, prospecting and drilling. Turkey, with its long coastline, has genuine concerns about losing its fair share of any eastern Mediterranean maritime zones as the Republic of Cyprus, and possibly Greece, establish EEZs; but Ankara needs to stop refusing offers of dialogue and engage with Greek Cypriots to defend its claims.

The Greek Cypriots say they will have to decide quickly on how to transport this new gas. Pumping the Cypriot gas to Turkey and on to the EU would be a much better option politically, and possibly economically. This is highly unlikely in the current circumstances, meaning Greek Cypriots may choose a more expensive liquefied natural gas (LNG) option, bypassing Turkey and Turkish Cypriots. But the extra risks associated with the unresolved conflict will make any LNG development more expensive to finance and difficult to find markets for, Turkish threats will likely keep most major oil companies on the sidelines, there is not yet enough Cypriot gas to make an LNG plant truly profitable, and extra Israeli volumes seem unlikely. Energy executives say such circumstances will result in long delays.

The prospect of this costly tit-for-tat should make all recommit to a comprehensive settlement to reunify the island, divided politically since Greek Cypriots seized control of the Republic of Cyprus in 1963 and militarily since a Turkish invasion in 1974 created a Turkish Cypriot zone on its northern third. Greek and Turkish Cypriots have agreed that natural resources and international agreements, including those delineating maritime boundaries, will be a federal competence in a reunited island. But progress over the next year in the UN-mediated talks seems unlikely. The UN, Turkey and Turkish Cypriots see a natural deadline when the Republic of Cyprus takes over the rotating EU presidency on 1 July 2012. Reaching substantive compromise is even more unlikely now that the Greek Cypriot political scene is indexed to the February 2013 presidential elections.

Even in the absence of an overall Cyprus settlement, the parties should re-examine the benefits of independent confidence-building moves, seek mutual advantage and avert a deepening of the crisis by taking these steps specific to the energy issue:

The Greek Cypriot leadership should commit to share 20 per cent of any net revenue or gas from any offshore hydrocarbon resources with Turkish Cypriots, possibly distributed through a UN-supervised arrangement, as long as both parties remain formally committed to reunification. Turkish Cypriots should commit to share with the Greek Cypriots an inverse proportion of their hydrocarbon revenues from their ongoing onshore drilling activities.
Greek Cypriots should agree with Turkish Cypriots to form a bi-communal, advisory ad hoc committee to discuss energy issues, and to plan potential domestic and industrial use of the gas throughout the island.
Turkey and Turkish Cypriots should stop using threatening rhetoric and naval manoeuvres inside the island’s EEZ, even if they dispute its limits; and formally commit not to interfere with, or to drill in, offshore hydrocarbon blocks that are in these waters, including the new Aphrodite field and areas west of Cyprus, pending an arrangement.

If the basic environment for dialogue is established:

Turkey and the Republic of Cyprus should agree, possibly with third-party mediation, to discuss eastern Mediterranean energy issues, without prejudice to the UN-facilitated talks, or to any official recognition that will follow a settlement. They should study the feasibility of and consider possible cooperation on a gas export pipeline to Turkey, and onwards to Europe, with strong third-party arbitration clauses.
Turkey, Cyprus and Greece should agree to take their claims for EEZs in the eastern Mediterranean to the International Court of Justice (ICJ) or an arbitral tribunal.

Cooperation on the exploitation of significant gas finds, which Greek and Turkish Cypriot leaders agree are a common heritage, can help build confidence without prejudicing the eventual outcome of comprehensive talks. If the sides continue engaging in unilateral actions, tensions will rise, accidents will become more likely, and Turks and Greek Cypriots will be on course for a head-on collision in the eastern Mediterranean.

Nicosia/Istanbul/Brussels, 2 April 2012